پدیده ریزگردها و آلودگی هوای ناشی از آن كه در سال های اخیر بیش از پیش افزایش یافته و نزدیك به 23 استان كشور را تحت تاثیر قرار داده است، با فرارسیدن فصل گرما و كاهش میزان بارندگی ضمن تهدید سلامتی ساكنان شهرهای آلوده به گرد و غبار؛ سبب ایجاد اخلال در زندگی آنها نیز شده است.

طی ماه های گذشته به دلیل افزایش بیش از حد ریزگردها برخی از شهرهای كشور به تعطیلی كشیده شد. همچنین، ورود مجدد پدیده گرد و غبار از سی ام خرداد ماه برای چندمین بار در ماه های گذشته شهرهای ایلام، دزفول، مهران، اهواز و برخی از شهرستان های خوزستان را به تعطیلی كشاند. آلودگی هوای روزهای گذشته در برخی از استان های جنوبی تا حدی بود كه میزان ریزدگردهای هوای استان بوشهر 20 برابر حد مجاز اعلام شد.

همزمان با بروز این پدیده در سال های اخیر مسوولان محیط زیست كشور طی جلسه های كارشناسی متعدد به بررسی علت و منشاء اصلی گرد و غبار و همچنین ارایه راه كارهای مناسب برای مبارزه با این پدیده فرامنطقه ای پرداخته اند.

كارشناسان محیط زیست، كشورهای عراق، عربستان، تركیه و سوریه را منشاء پیدایش ریزگردها در كشور می دانند كه در رایزنی های صورت گرفته با مسوولان كشورهایی نظیر عراق و تركیه توافقاتی میان دو طرف در خصوص مبارزه با ریزگردها صورت گرفته است.

در این میان نقش تركیه به عنوان یكی از تولیدكنندگان اصلی ریزگردها در منطقه قابل طرح و بررسی است.

بنا بر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست كشور، تركیه به دلیل قرارگرفتن در بالادست عراق و سوریه و ایجاد سدهای مختلف بر روی رودهایی كه به سمت این دو كشور روان بوده اند؛ دجله و فرات؛ سبب عدم دریافت حقابه(سهم مقرر از یك منبع آب، مانند رود، چشمه و یا قنات) از این رودها شده است و نتیجه این امر خشكسالی را برای عراق و سوریه به همراه آورده است.

به گفته محمدجواد محمدی زاده، رییس سازمان حفاظت محیط زیست، تركیه بیش از 130 سد بر روی رودخانه های بالادست خود زده است و به سبب این امر ورود آب از سوریه به عراق و عدم سرریز شدن آب تركیه به سمت پایین سبب خشكی تالاب ها و تولید ریزگردها شده است. همین امر سبب اختلاف میان تركیه و سوریه و عراق شده است.

**تركیه، سرمنشاء ریزگردها

-------------------------------

به گفته كارشناسان محیط زیست، در خصوص ریزگردهایی كه از سمت غرب كشور وارد می شود عمده مشكل از جانب تركیه است و این امر به دلیل سدسازی های متعدد این كشور بر روی دو رودخانه دجله و فرات است.

كشور تركیه در حال حاضر دارای 503 سد است كه 203 سد جزو سدهای بزرگ به شمار می روند و بقیه آنها سدهای كوچك محسوب می شوند. سه سد آتاترك(1994) بر روی رودخانه فرات، كبان(1975) و ارمنك(2002) از بزرگترین سدهای این كشور به شمار می آیند.

'آندرو مانگو' نویسنده انگلیسی – روسی كه در تركیه متولد شد در كتاب 'ترك های امروز' به سدهای تركیه و حقابه عراق و سوریه اشاره كرده است.

به نوشته وی در سال 1936 و پس از مرگ آتاتورك اولین سد سیمانی در تركیه ساخته شد.

این كشور تا دهه 1970 از آب رودخانه های دجله و فرات به دلیل چند ملیتی بودن استفاده نكرد. تصمیم تركیه برای استفاده از آب دجله و فرات و سدسازی بر روی آنها مخالفت سوریه و عراق را در پی داشت.

مانگو در این كتاب به نقل از 'ترك ها' حق مالكیت بر این آبها را مانند حق مالكیت اعراب بر نفت سرزمینشان ذكر كرده است!

به رغم مخالفت های شدید سوریه، تركیه با تعهد به اصل 500 مبنی بر قراردادن ماهانه 500 مترمكعب در ثانیه از آب فرات به سوریه سد كبان را در سال 1975 بر روی این رود به اتمام رساند. این در حالی بود كه سوریه با اصل 500 مخالف و خواهان سهم بیشتری از فرات بود.

به گفته مانگو، بانك جهانی به دلیل اختلاف میان دو كشور در ساخت سد كبان كمكی به تركیه نكرد و این كشور احتیاج های خود را از دیگر منابع خارجی تامین كرد.

مسوولان عراقی و سوری معتقدند كه تركیه ضمن عدم رعایت حقابه سبب بروز خشكسالی در این مناطق شده است. همچنین به تازگی كمیسیون اقتصادی مجلس عراق از تركیه خواست تا بر معاهدات آبی خود در قبال این كشور پایبند باشد.

به گزارش روزنامه المشرق بغداد، ناهده الداینی عضو كمیسیون اقتصادی مجلس عراق گفت، سدهای تركیه رو به افزایش است و بی آبی زمین های عراق را تهدید می كند. براساس اظهارات وی، سدسازی تركیه بر روی فرات سبب كاهش شدید آب این رود شده است.

ساخت سدهای متعدد از سوی تركیه و از بین رفتن نخلستان ها، زمین های كشاورزی و هورهای عراق به دنبال آن یكی از علل ورود گرد و غبار ازسوی عراق به ایران است كه توسط كارشناسان هواشناسی كشور اعلام شده است. از آنجایی كه هورها به منزله فیلتر هوا عمل می كنند، خشك شدن آنها سبب افزایش ریزدگردها در این منطقه شده است.

به دنبال اشغال عراق توسط آمریكا، دولت تركیه از ضعف دولت مركزی عراق سو استفاده كرد و پروژه های سدسازی خود را كه تا آن زمان به تعلیق درآمده بود، اجرا كرد. عراق كه تا پیش از این حدود 5600 مترمكعب در ثانیه از این آب های استفاده می كرد پس از سدسازی تركیه تنها می تواند حدود دو هزار مترمكعب آب در ثانیه برداشت كند.

بر اساس تعهدات بین المللی، تركیه اجازه استفاده از حقابه كشورهای عراق و سوریه را ندارد.

**معایب سدسازی

---------------------

اجرای پروژه های سدسازی در كشورها ضمن داشتن برخی محاسن دارای معایبی نیز هستند كه به چشم نمی آیند. گرچه سدسازی به عنوان یك شاخه مهم و پولساز در میان رشته های عمرانی محسوب می شود، اما این امر سبب نمی شود تا تاثیرات مخرب زیست محیطی این امر نادیده گرفته شود.

صرف هزینه های هنگفت، تخریب محیط زیست، ایجاد اختلال در مسیر رودخانه ها به عنوان شریان های اصلی زمین، به زیر آب رفتن زمین های كشاورزی و تشدید بیكاری در میان كشاورزان به دنبال آن، غرق شدن باغ ها، درخت ها و در صورت وجود، روستاهای اطراف محل سد، خشك شدن تالاب ها و رودها، از بین رفتن فرهنگ بومی و پتانسیل های گردشگری در روستاهای اطراف و نابودی اكوسیستم طبیعی و كشاورزی از معایبی است كه در پروژه های سدسازی كم رنگ شده و سودآوری سدسازی بر آنها غلبه می كند.

رشد و گسترش سدسازی در كشورهای غیرصنعتی در حالی گسترش می یابد كه این امر در بسیاری از كشورهای توسعه یافته به امری منسوخ تبدیل شده است. كشورهای توسعه یافته نزدیك به یك قرن پیش به سدسازی روی آورده و در حال حاضر انرژی برق خود را از طریق انرژی هسته ای حل می كنند. این كشورها مشكل آب خود را نیز با آبخیزداری و آبخوان داری حل می كنند.

حدود پنجاه سال پیش تركیه فقط سه سد داشت، اما امروز بیش از 200 سد در دست بهره برداری، 95 سد در دست ساخت و حدود 390 پروژه دیگر نیز در این كشور در حال مطالعه است.

در این راستا اگرچه تركیه توانسته است با سدسازی های متعدد، زمین های كشاورزی خود را افزایش و گسترش دهد، اما این امر به قیمت به خطر انداختن جان میلیون ها انسان در كشورهای همجوار به دلیل تنفس هوای آلوده به گرد و غبار ناشی از سدسازی های این كشور تمام شده است. ضمن اینكه معایب ساختاری سدسازی نیز دامن تركیه را خواهد گرفت.

دكتر احمدی نژاد سال گذشته در استان اردبیل نكات مهمی را در باره سیاست سدسازی در كشورمان و لزوم تغییر آن بیان كردند كه محورهای آن نه تنها برای ایران بلكه برای سایر كشورها نیز مفید است. رییس جمهوری كشورمان گفت: 50 سال در كشورمان سدسازی و انتقال آب از یك حوضه به حوضه دیگر شرایط زیست محیطی را بر هم زده است. اگرچه احداث سد ضرورت دارد، اما چنانچه فقط 20 درصد از پولی كه طی 50 سال برای سدسازی هزینه شده در اصلاح شیوه آبیاری استفاده می‌شد، امروز مصرف آب كشورمان یك سوم شرایط كنونی بود. اگر از آب موجود درست استفاده می‌شد این پول می‌توانست صرف آبادانی بخش‌های مختلف كشور شود از این‌رو دولت بودجه مناسبی را برای تغییر شیوه آبیاری به ویژه برای استان اردبیل(این سخنان در جمع مردم اردبیل ایراد شد) در نظر گرفته است و چنانچه كشاورزی تصمیم بگیرد این كار را انجام دهد دولت 85 درصد هزینه‌های آن را می‌پردازد. تا امروز براساس نوشته‌های غربی‌ها حركت شده است، اما چنانچه با ابتكار و متكی بر استعدادها و منابع بومی در مسیر پیشرفت گام برداریم می‌توان به سرعت قله‌های پیشرفت را فتح كرد.

در حال حاضر علاوه بر ایران كشورهایی نظیر اردن، سوریه، تركیه، عراق، كویت و عربستان نیز دچار پدیده ریزگردها هستند.

پژوهش**ف.ذ**1732**9123